ภาณุ อุทัยรัตน์ เกิดเมื่อวันที่ 12 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2499 ที่อำเภอหนองจิก จังหวัดปัตตานี เป็นบุตรของนายห้อม กับนางสรรเสริญ อุทัยรัตน์ สำเร็จการศึกษาระดับปริญญาตรี สาขารัฐศาสตร์ จากมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ และระดับปริญญาโท สาขารัฐประศาสนศาสตร์ จากสถาบันบัณฑิตพัฒนบริหารศาสตร์ ได้รับปริญญารัฐศาสตร์ดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ จากมหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ใน วันที่ 29 กันยายน ปี พ.ศ. 2559